تاریخ چند صد ساله مهاجرت روسیه و دیاسپورای این کشور حاکی از تداوم رابطه فرهنگ روسیه بین بخش‌های «سرزمین اصلی» و بیرون از آن است. توشه فرهنگی انباشته شده توسط روس‌ها در خارج از کشور عنصر جدایی‌ناپذیر دنیای روسیه را تشکیل می‌دهد. دیاسپوراهای روس‌زبان که در سراسر جهان پراکنده شده‌اند به‌طور جدایی ناپذیری با روند تمدنی پیوند خورده‌اند. تاریخ همچنین نشان می‌دهد که این جامعه تمدنی بدون توجه به نگرش‌های سیاسی و ایدئولوژیک وجود داشته است: برای مثال کافی است یادمان‌های جنبش ضد بلشویکی، هنر زیرزمینی، ادبیات مخالف را به یاد آوریم.
نمایندگان دیاسپورای روسیه همیشه در شکل‌گیری تصویر بین‌المللی از روسیه مشارکت فعال داشته‌اند. در دوره تاریخی کنونی، در پس زمینه گسترش فرهنگ، اهمیت دیاسپورا در حال افزایش است.
ویژگی‌های کمی و کیفی موج جدید مهاجرت از روسیه هنوز به طور جامع ارزیابی نشده است. به دلیل ماهیت پویای مهاجرت، اطلاعات دقیق در مورد فرآیندهای آن تقریباً وجود ندارد.
در بسیاری از مناطق، تعداد مهاجران به طورکلی بسیار کم است که نمی‌توان آنها را از نظر آماری در نظرسنجی‌های ملی ثبت کرد. هیچ تخمین روزآمدی از تعداد مهاجران و همچنین دیاسپورای روس‌زبان حتی در شهرهای بزرگی مانند استانبول، دبی، بوئنوس آیرس وجود ندارد. به طور خاص، تعداد دیاسپورای روس‌زبان در دبی طی سال 2019 صدهزار نفر بوده است.
در عین حال، مشاهدات غیرمستقیم به ما امکان می‌دهد بگوییم موج فعلی مهاجرت از روسیه، ویژگی‌های موج‌های قبلی را با هم ترکیب کرده است که با «مهاجرت سفید» پس از انقلاب اکتبر (اواخر دهه 1910 - اوایل دهه 1920) شروع شد. قیاس با امواج قبلی به ما امکان می‌دهد تا توسعه دیاسپوراهای روس‌زبان پراکنده در سراسر جهان را پیش‌بینی کنیم.
حجم موج کنونی مهاجرت، طبق برآوردهای اولیه، به میزان قابل توجهی کمتر از موج های قبلی است. بخش قابل توجهی از مهاجران، نمایندگان طبقه متوسط و همچنین مشاغل خلاق و فناوری اطلاعات بودند. این قیاس با امواج قبلی را تقویت می‌کند: به ویژه، پس از انقلاب اکتبر، افسران با خانواده‌های خود، نمایندگان اشراف روسیه را ترک کردند، یعنی کسانی که در نردبان اجتماعی در بالاترین پله‌ها بودند.
تفاوت موج کنونی مهاجرت این بود که بخشی از روس‌ها به کشورهای حوزه شوروی نقل مکان کردند: گرجستان، ارمنستان، قزاقستان، قرقیزستان. در اینجا نیز در ابتدا تأثیر فرهنگی به شکلی قوی حفظ شد: به ویژه در قزاقستان زبان روسی گسترده‌ترین است، اگرچه وضعیت زبان دولتی را ندارد و در قرقیزستان زبان رسمی است.
مراکز جذب برای نمایندگان دیاسپورای روسی در طول چندین موج مهاجرت قرن های بیست و بیست و یک نه تنها به پایتخت‌های اروپایی، بلکه شهرهای بزرگ خارج از اروپا تبدیل شد - در آسیا (چین، هند) و آمریکای لاتین (برزیل، آرژانتین، پرو)، در خاورمیانه (ترکیه، ایران، امارات).
موج کنونی مهاجرت از روسیه عمدتاً شامل شهروندان با مشکل سیاسی و افراد بعضا تحصیلکرده است. از ترجیحات سیاسی و افرادی که ناگزیر به جابجایی هستند که بگذریم، باید توجه داشت که دیاسپورای بزرگ روسی که در جهان در حال شکل‌گیری است، امکان گسترش حوزه نفوذ فرهنگ روسیه را فراهم می‌کند. نزدیک‌ترین تشبیه هاربین (شهری در شمال شرقی چین) روسی است که در سال 1918 شروع به شکل‌گیری کرد. این کلان شهر، بزرگترین دیاسپورای روسیه را به دست آورد که تعداد آن بیش از 120 هزار نفر بود. البته وجود دیاسپورا دارای ویژگی‌های اقتصادی و فرهنگی بود: حضور تعداد زیادی از روس‌ها به احیای تجارت منجر شد، کلیساها و صومعه‌های ارتدکس، رستوران‌ها، مدارس، دانشگاه‌ها و تئاترهای روسی ساخته شدند. حتی روزنامه روسی منتشر شد. هاربین هنوز آثار نفوذ روسیه را حفظ کرده است.
روند مشابهی از روسی‌سازی بعداً در سایر مراکز جذب مهاجران از اتحاد جماهیر شوروی و روسیه مشاهده شد: در برلین، پاریس، بوئنوس آیرس، نیویورک و شهرهای اسرائیل. نمونه بارز آن مهاجرت پس از انقلاب به ترکیه (امپراتوری عثمانی) است که تعداد آن چند صد هزار نفر بود.
علاوه بر این، چندملیتی‌ها نیز شامل آن هستند: تاتارها و چرکس‌ها که از روسیه بیرون رفتند، همچنین دیاسپورای بزرگی را در آسیای صغیر با نفوذ سیاسی و فرهنگی برجسته تشکیل دادند که تا به امروز باقی مانده است.
استانبول تنها پذیرای حدود 200000 مهاجر بود که تأثیر زیادی بر زندگی فرهنگی، از مد گرفته تا فرهنگ غذایی داشتند. باله روسی در استانبول ظاهر شد، نمایشگاه‌ها و کارگاه‌های آموزشی افتتاح شدند.
مهاجرت روس‌ها به استانبول منجر به غنی‌سازی فرهنگی قابل توجهی در شهر شد: شهر عناصر اجتماعی-فرهنگی نوآورانه‌ای را به دست آورد که در واقع به سنت فرهنگی اروپا نزدیک‌تر بود. بسیاری از نوازندگان کلاسیک، خوانندگان اپرا، رقصندگان باله، هنرمندان به استانبول مهاجرت کردند. البته، در مقایسه با غول‌های عصر نقره‌ای فرهنگ روسیه، اهمیت رپرهای مدرن یا کمدین استندآپ‌ها که مهاجرت کردند، افتتاح سالن‌ها یا سینما، از اهمیت فرهنگی یک قرن پیش برخوردار نیست. این در حالی است که هر دیاسپورایی صرف نظر از دوره تاریخی مستلزم حضور نهادهای فرهنگی است.
به عنوان مثال، استان آلیکانته در اسپانیا، جایی که دیاسپورای روسی زبان بیش از 18 هزار نفر (بزرگترین در اسپانیا) جمعیت دارد. چندین مرکز آموزشی به زبان روسی در اینجا کار می کنند - هم مدارس و هم استودیوهای آموزشی.
آنها البته معطوف به نمایندگان دیاسپورا هستند و به خودی خود احتمالا بدون آنها دوام نخواهند آورد. حتی دیاسپورای بزرگ روسیه نیز در استانبول یا هاربین از نفوذ فرهنگی قدرتمندی در آینده برخوردار نباشد.
اکنون مشابه «هاربین روسی» یا «استانبول روسی» پس از انقلاب در همه جا شکل می‌گیرد. از جمله در مکان‌های توریستی محبوب مانند بالی، گوا، پوکت. همانطور که در آلیکانته، اساس دیاسپورا در اینجا از چندین موج جابجایی تشکیل شده است که «مسکو کوچک» را با ویژگی‌های قابل تشخیص خود - از رستوران ها تا مغازه ها - تشکیل می‌دهند. متأسفانه اهمیت فرهنگی چنین دیاسپورایی بسیار کمتر از حوزه اقتصادی است.
نفوذ اقتصادی بر نفوذ فرهنگی در دیگر مراکز بزرگ دیاسپورا، از جمله دبی و استانبول، غالب است. ارقام زیر شدت انتقال مشاغل به ترکیه را نشان می‌دهد. بر اساس گزارش موسسه آمار ترکیه، در سال 2021، شهروندان روسیه 5379 خانه در ترکیه (مقام سوم پس از ایران و عراق) و 16312 خانه در سال 2022 خریداری کردند. در سه ماهه اول سال 2023، روس ها 3915 مورد ساختمان خریداری کردند (بیش از دو برابر افزایش نسبت به مدت مشابه در سال 2022).
این روند رشد همچنین با تعداد شرکت‌های افتتاح شده در ترکیه توسط روس‌ها نشان داده می‌شود. گزارش اتحادیه اتاق‌ها و بورس‌های کالای ترکیه (Союз торговых палат и товарных бирж Турции) نشان می‌دهد که شهروندان روسیه از نظر ثبت شرکت‌های حقوقی ایجاد شده در ترکیه پیشتاز هستند. در سال 2021، 177 نفر با سرمایه‌گذاری تقریبی 92 میلیون لیره ترکیه( حدود 5 میلیون دلار امروز)، در سال 2022 - 1363 نفر با سرمایه‌گذاری بیش از 565 میلیون لیره (31 میلیون دلار امروز)(در هر دو شاخص، روسیه از ایران پیشی گرفته است).
ژانویه تا فوریه 2023، 215 شرکت با سرمایه روسیه در ترکیه به ثبت رسید (افزایش هفت برابری). حجم سرمایه‌گذاری‌ها از 390 میلیون لیره گذشت.
در دبی، مقامات، متأسفانه چنین آمار دقیقی را حفظ نمی‌کنند. با این حال، مشاهدات به ما نشان می‌دهد که اساس مهاجرت به هیچ وجه فرهنگی نبوده، بلکه تاجرانی بودند که در سال 2022 به یک نیروی محرکه قدرتمند تبدیل شده و توسعه بازارهای املاک و مستغلات، سهام و کالاهای صادراتی در امارات متحده عربی را باعث شدند.
هجوم سریع مهاجران با پول یا فقط صلاحیت مالی همواره باعث افزایش علاقه به فرهنگ روسیه در دراز مدت خواهد شد.
با این حال، دیاسپوراهای روس‌زبان که از آغاز سال 2022 در شهرهای جهان افزایش یافته‌اند، در دهه‌های آینده به سفیران جدید تمدن روسیه تبدیل خواهند شد.
منبع: وبسایت شورای امور بین‌الملل روسیه 27 آوریل 2023
نوشته آنتون چابلین، دکترای علوم سیاسی و مدیر مرکز آنالیز «آکسنتی»
ترجمه: زهره حمدیه
نظر شما